Home

 
 

Nhất Linh
Khái Hưng
Hoàng Đạo
Thạch Lam
Tú Mỡ
Thế Lữ
Xuân Diệu

Vài Nét V T Lc Văn Đoàn

 

 

                     image001.jpg

Từ trái sang phải : Xuân Diệu, Thế Lữ, Nhất Linh, Khái Hưng

 

I. Tự lực văn đoàn là tổ chức văn học đầu tiên của nước ta mang đầy đủ tính chất một hội đoàn sáng tác theo nghĩa hiện đại. Hội đoàn ấy bắt đầu bằng một tờ báo, đấy là tờ Phong hóa bộ mới mà số đầu tiên phát hành vào ngày 8 tháng Chín năm 1932 - tức số 13 - đă lập tức biến một tờ báo vốn đang ế ẩm thành một hiện tượng đột xuất trong làng báo Hà Nội lúc ấy. Theo Nguyễn Vĩ, ngay số đầu tiên, tờ báo đă “bán chạy như tôm tươi” (Văn thi sĩ tiền chiến) báo hiệu một cái ǵ thật mới mẻ đang xuất hiện trên đất Hà thành. Hội đoàn ấy chính thức tuyên bố thành lập vào tháng Ba năm 1934 (1), với một tôn chỉ gồm 10 điều mà chúng ta có thể tổng hợp lại trong 4 điểm, thể hiện bốn phương diện nhận thức liên quan khăng khít, tự thân chúng có ư nghĩa đối trọng ngay lập tức với hiện t́nh sáng tác và thực trạng xă hội đương thời:

 

1. Về văn học: tôn chỉ nhắm tới 3 mục tiêu lớn:

    a. Dấy lên một phong trào sáng tác làm cho văn học Việt Nam vốn đang nghèo nàn có cơ hưng thịnh (“Tự sức ḿnh làm ra những cuốn sách có giá trị về văn chương... mục đích là để làm giàu thêm văn sản trong nước”/ trước 1930 sự vắng vẻ của văn đàn vẫn là một tâm trạng mặc cảm của giới cầm bút, mặc dầu văn học miền Nam đă sản xuất vô số tiểu thuyết văn vần và văn xuôi theo h́nh thức lục bát và chương hồi);

    b. Xây dựng một nền văn chương tiếng Việt đại chúng (“Dùng một lối văn giản dị dễ hiểu, ít chữ Nho, một lối văn thật có tính cách An Nam”/ v́ ngôn ngữ của tạp chí và văn chương thuở ấy vẫn là ngôn ngữ đệm nhiều danh từ Hán Việt và dành cho tầng lớp học thức cao trong xă hội);

    c. Tiếp thu phương pháp sáng tác của châu Âu hiện đại để hiện đại hóa văn học dân tộc (“Đem phương pháp khoa học thái tây ứng dụng vào văn chương Việt Nam”/ mặc dù ảnh hưởng của tiểu thuyết phương Tây đă đến miền Nam khá sớm nhưng h́nh thức lại bị “lại giống” do “lai” với tiểu thuyết cổ Trung Quốc).

 

2. Về xă hội: đề cao chủ nghĩa b́nh dân và bồi đắp ḷng yêu nước trên cơ sở lấy tầng lớp b́nh dân làm nền tảng (“Ca tụng những nết hay vẻ đẹp của nước mà có tính cách b́nh dân, khiến cho người khác đem ḷng yêu nước một cách b́nh dân. Không có tính cách trưởng giả quư phái”/  cho đến cuối những năm 20, các khái niệm “chủ nghĩa b́nh dân”, “nết hay vẻ đẹp b́nh dân” và “yêu nước một cách b́nh dân” hăy c̣n là quá mới lạ, chưa hề xuất lộ trong tư duy của tầng lớp sĩ phu được gọi là “tiên tri tiên giác”, và cũng chưa hiện h́nh thành quan điểm ở một người vốn đă thực hiện chủ nghĩa b́nh dân trong thực tiễn như Nguyễn Văn Vĩnh);

3. Về tư tưởng: vạch trần tính chất lỗi thời của những tàn dư Nho giáo đang ngự trị trong xă hội (“làm cho người ta biết rằng đạo Khổng không hợp thời nữa”  công khai chống lại lễ giáo phong kiến Tự lực văn đoàn đă gây một cú “sốc” ư thức hệ, chấn động hết thảy mọi thành phần c̣n dính dáng ít nhiều đến Nho học, thậm chí vẫn để dư chấn đến tận Hội thảo này);

 

4. Về con người: lấy việc giải phóng cá nhân làm trung tâm điểm của mọi sáng tác (“Tôn trọng tự do cá nhân”, “Lúc nào cũng mới, trẻ, yêu đời, có chí phấn đấu và tin ở sự tiến bộ” / v́ văn chương trước 1930 chưa bao giờ đưa con người cá nhân lên vị trí trung tâm, không những thế, giọng điệu chung của nó là bi ai sầu thảm. Tự lực văn đoàn tuyên chiến với thứ tâm trạng xă hội nặng nề đó; với nó “cái bi” cũng phải được đối xử, vượt qua, bằng niềm vui sống).

Với 4 điểm như đă tóm tắt, cái hội đoàn do Nguyễn Tường Tam thành lập rơ ràng đă hiện ra trong tư cách một trường phái văn học hoàn chỉnh, khu biệt với mọi kiểu tổ chức văn học xuất hiện trước ḿnh. Trở về trước, các thi xă truyền thống trong lịch sử thường phải dựa vào thế lực của một tầng lớp bên trên như vua quan, hay lănh chúa một vùng, chẳng hạn Hội Tao đàn của Lê Thánh Tông, Chiêu Anh các của Mạc Thiên Tích. Hoặc là tập hợp của một đám thượng lưu quư tộc, chẳng hạn Mặc Vân thi xă của Anh em Miên Thẩm. Các loại thi xă đó đều lấy việc ngâm vịnh văn chương để chơi làm mục đích, nên rất ít mở rộng ảnh hưởng ra ngoài thi xă. Tính khép kín là đặc điểm hiển nhiên của chúng. Tự lực văn đoàn trái lại, là sự tập hợp những con người không có quan tước, cũng không có thế lực nào bảo trợ.

 

Họ gồm 7 người là Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo, Thạch Lam, Tú Mỡ, Thế Lữ, Xuân Diệu (không có Trần Tiêu) (2). Đứng về mặt xă hội phải nói họ đều là “chân trắng”. Nhưng họ lại tập hợp nhau lại v́ một lư tưởng muốn cống hiến cho văn học, thông qua văn học mà đóng góp cho xă hội, và cùng chung sức nhau xă hội hóa hoạt động sáng tác của họ, trong sự vận hành của cơ chế thị trường văn học nghệ thuật đang dấy lên từ Nam ra Bắc thuở bấy giờ. Nghĩa là họ chấp nhận sự cạnh tranh để sống c̣n bằng nghề văn của ḿnh. Họ không chỉ biết đến tiểu thuyết, thơ ca mà c̣n ràng buộc với nhau trong việc sống nhờ vào hai tờ báo và một nhà xuất bản. Họ không hy sinh mục đích văn chương cao quư cho việc kiếm kế sinh nhai bằng mọi giá, nhưng việc kiếm kế sinh nhai lại chính là điều kiện để họ giữ vững thiên chức văn học như một “mục đích tự thân” (3), điều mà có lẽ, từ 1945 đến nay, chưa một văn đoàn nào trên đất Việt làm nổi và có ư thức, có gan làm (c̣n nhớ cách đây vài năm, khi có ư kiến đề xuất chuyển các hội sáng tác văn học nghệ thuật trở về đời sống dân sự đúng nghĩa, bỏ hẳn cơ chế “xin cho”, th́ chính các vị lănh đạo ở các hội ấy đă đồng loạt lên tiếng khẩn thiết đ̣i bảo vệ quyền thiêng liêng của ḿnh...) (4). Cũng khác với các ông Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh, để có thể tổ chức được một nhóm cầm bút với mục đích truyền bá cái mới của Âu Tây cũng như bước đầu xây dựng nền văn chương quốc ngữ, đều không tránh khỏi phải núp bóng Nhà nước Bảo hộ, Tự lực văn đoàn là một đoàn thể văn học hoàn toàn mang tính chất tư nhân, không ve văn, nhân nhượng bộ máy đương quyền và không hề phát ngôn cho quyền lực dù lâm vào t́nh huống o ép khó xử nhất.

Như vậy, có thể nói, Tự lực văn đoàn là tổ chức văn học chưa có tiền lệ trong văn học Việt Nam. Những mặt ưu trội kể trên đưa lại cho nó một sức hấp dẫn đặc biệt, không tiền và nếu tính đến nay th́ cũng là khoáng hậu, đẩy nó lên địa vị gần như tuyệt đối trên văn đàn trong ṿng 8 năm nó tồn tại trên thực tế. Sự ra đời của nó có tác dụng kích thích phong trào sáng tác văn học của cả nước như là một tất yếu, một nhu cầu nội tại, với tư cách một sự t́m kiếm và tự thực hiện của khát vọng tự do. Đó là phương diện chủ chốt vạch rơ sự khác biệt bản chất giữa nó với các hội đoàn văn học từ 1945 về sau mà ta không thể mượn tiêu chí này kia làm những cột mốc so sánh (5).

                                                   o0o

II. Bên cạnh đặc điểm quan trọng như đă nói, một phẩm chất khác cũng không kém nổi bật là Tự lực văn đoàn thể hiện cái khát vọng dân chủ trong đời sống văn học nghệ thuật. Dân chủ trước tiên chính ở nề nếp sinh hoạt rất có tính nguyên tắc của một tổ chức văn học được xây dựng theo những chuẩn mực mới mẻ của Âu Tây. Không chỉ đề xuất ra 10 tôn chỉ mà thôi, để luôn luôn quán triệt 10 tôn chỉ trong hoạt động thực tế, mọi công việc của văn đoàn, nhất là công việc ra từng số báo, in từng cuốn sách, đều được bàn bạc tập thể, đều có tranh luận sôi nổi với nhau và cuối cùng có sự nhất trí của cả nhóm. Tư cách rất đáng trọng của Nhất Linh khiến ông làm tṛn vai tṛ hạt nhân của văn đoàn cho đến khi nó tan ră là ở chỗ, mặc dù quyết đoán, ông không bao giờ lạm dụng uy thế một ông bầu và một ông chủ báo, hay cố giữ một “khoảng cách” với người cộng sự, như hầu hết các ông chủ báo cốt dùng tờ báo để khoe danh và thăng quan tiến chức. Ông ḥa hợp mật thiết với anh em đồng đội, nhận số lương ngang như anh em, gánh vác tất cả mọi việc không khác ǵ anh em. Chính v́ thế, t́nh nghĩa giữa 7 con người trong văn đoàn, như Tú Mỡ thừa nhận, giữ được thắm thiết sâu bền. Quan trọng hơn nữa, nếu như Đông Dương tạp chí cũng có cả một ṭa soạn song rốt cuộc mọi cá nhân khác đều dường như lu mờ đi sau cái bóng của Nguyễn Văn Vĩnh; nếu như Bộ biên tập của Nam phong tạp chí c̣n hùng hậu hơn Đông Dương tạp chí mà vẫn không ai nổi đậm bằng hoặc hơn so với Phạm Quỳnh, th́ Tự lực văn đoàn toàn toàn khác. Nói đến văn đoàn ấy không thể chỉ nói một ḿnh Nhất Linh. Trọng lực của văn đoàn phân đều cho mỗi thành viên và chỉ cần thiếu đi một, sáu “ngôi sao” c̣n lại đă không thể hội tụ thành nguồn ánh sáng tiêu biểu của văn đoàn. Đông DươngNam phong dù sao cũng chỉ mới là sự thăng hoa tài năng của một vài cá nhân, c̣n đến Tự lực văn đoàn th́ đă thật sự có một đột biến về chất: một sự thăng hoa tập thể, nó là kết quả của ư thức dân chủ từ người đứng đầu chuyển hóa sang đồng đội. Tất nhiên, cũng không phải v́ thế mà uy tín người thủ lĩnh của Nguyễn Tường Tam bị hạ thấp hay xem nhẹ. Là một nghệ sĩ đa tài, một con người giàu tâm huyết và có tầm nh́n xa, Nhất Linh đă biết đoàn kết cả nhóm lại trong một ư hướng chung do ḿnh xướng xuất, biết truyền niềm say mê mănh liệt của ḿnh cho người khác, nhất là có con mắt tinh đời, biết khơi gợi đúng thiên hướng của từng người để mỗi tác giả trong văn đoàn trở thành một cây bút chuyên biệt nổi danh về một thể loại.

Như Khái Hưng, được ông khuyến khích chuyển từ lối viết luận thuyết trên các báo Văn học tạp chí, Duy tân (dưới bút danh Bán Than) sang viết tiểu thuyết; Tú Mỡ được ông gợi ư chuyên làm thơ trào phúng; Trọng Lang được ông cổ vũ đi hẳn vào phóng sự; c̣n Thế Lữ dưới con mắt Nguyễn Tường Tam phải là người mở đầu cho “thơ mới”… Có ai ngờ được rằng bấy nhiêu lời chỉ bảo tưởng chừng bâng quơ như thế cuối cùng đều có một đáp án chính xác: chỉ sau chưa đầy 3 năm kể từ ngày thành lập, Tự lực văn đoàn nghiễm nhiên là một hàn lâm văn học sang trọng, phát ngôn cho mọi chuẩn mực giá trị của văn học được công chúng xa gần thừa nhận. Và mỗi thành viên của nó cũng nghiễm nhiên đóng vai tṛ ông tổ của cái h́nh thức sáng tác mà Nhất Linh đă phó cho ḿnh cầm chịch. Không ai c̣n có thể tranh ngôi vị cây bút tiểu thuyết tài danh của Khái Hưng. Nói đến giọng thơ trào phúng kế sau Tú Xương ai cũng phải nhường Tú Mỡ. C̣n Thế Lữ th́ được cả làng “thơ mới” thừa nhận là chủ soái thi đàn. Cũng không thể quên Thạch Lam với những kiệt tác truyện ngắn trữ t́nh mà về sau ít người sánh kịp. Và Xuân Diệu, người tiếp bước Thế Lữ đem lại sự toàn thắng cho “thơ mới”, phổ vào thơ cái ma lực của những cảm xúc đắm say quyến rũ. Riêng Nhất Linh không những không nhường Khái Hưng về tiểu thuyết, ông c̣n là nhà văn luôn luôn t́m ṭi không ngừng, không mỏi. Vừa cho ra mắt một loạt tiểu thuyết luận đề làm cả một thế hệ thanh niên mê thích, ông lại thoắt chuyển sang dạng tiểu thuyết không cốt truyện, lấy việc phân tích các biến thái tâm lư nhân vật làm chủ điểm (Đôi bạn), rồi lại thoắt chuyển sang dạng tiểu thuyết khơi sâu vào những miền khuất tối, không dễ nhận biết của cái “tôi”, cái thế giới bí mật nhất trong mỗi con người, kể cả sự ṃ mẫm vô thức trên quá tŕnh cái “tôi” phân thân, tự hủy, ít nhiều mang dáng dấp hiện sinh (Bướm trắng)... Có thể nói từ sinh hoạt dân chủ trong nội bộ, thấm vào t́nh cảm của mỗi thành viên rồi tác động qua lại lẫn nhau, tinh thần dân chủ đă như một chất men kỳ lạ kích thích niềm phấn hứng sáng tạo của từng cá nhân trong văn đoàn, bắt người nào cũng gắng sức đua tranh không chịu kém thua người khác, khiến họ đều vươn tới vị trí đỉnh cao trên đàn văn cũng như bộc lộ hết tài hoa của họ. Tác động liên hoàn giữa khát vọng dân chủ đến bùng nổ sức sáng tạo chính là như vậy (6).

Nhưng là một tổ chức văn học và báo chí có ảnh hưởng ngày càng sâu rộng, tinh thần dân chủ nhen nhóm trong văn đoàn Tự lực cũng đă lan tỏa dần ra ngoài, đúng hơn, nó được cả văn đoàn sử dụng như một nguyên tắc thẩm mỹ và một nguyên tắc hành nghiệp linh hoạt mà bất biến, trong bất kỳ mọi sáng tạo văn học nghệ thuật cũng như mọi hoạt động xă hội nào của họ.

Dân chủ ở ngay cách đối xử với cộng tác viên nhiệt t́nh, trân trọng và hết mực chu đáo, kể cả với người lần đầu cầm bút, nâng hẳn tầm thước của họ lên trong chính mắt họ, đặt họ ngang hàng ṣng phẳng với ḿnh, gieo vào ḷng họ niềm tin ở thiên hướng nghệ thuật mà họ thực sự có tài năng và đang tận tâm đeo đuổi (7). Tự lực văn đoàn là nơi phát hiện ra Anh Thơ, Tế Hanh, Nguyên Hồng, Đỗ Đức Thu, Mạnh Phú Tư, Bùi Hiển, Thanh Tịnh... Cũng Tự lực văn đoàn lần đầu tiên tŕnh diện các bậc danh họa Tô Ngọc Vân, Nguyễn Gia Trí, xướng lên cuộc cải cách y phục với kiểu áo “Lơ muya” của họa sĩ Cát Tường, và công bố trên tờ báo của văn đoàn những bài tân nhạc của Nguyễn Xuân Khoát, Lê Thương... Dân chủ c̣n ở cách họ tổ chức các giải thưởng văn học đầy uy tín, như những trọng tài tận tụy, công tâm, mà một điều khoản hệ trọng được đặt lên đầu là Hội đồng Giám khảo không bao giờ lại đồng thời là ứng viên dự giải - chuyện tưởng chừng “sơ đẳng”, đến phong kiến cũng có luật “hồi tị”, mà hóa ra trong nền văn học nghệ thuật của chúng ta suốt bằng ấy năm đă bị đảo ngược và cái đảo ngược đă trở thành “thông lệ”, đến nỗi ở thời điểm 1956 học giả Phan Khôi không sao hiểu được phải lên tiếng phê b́nh, oái oăm thay là sự thẳng thắn đó đă giáng tai họa lên đầu ông. Bởi thế, khi xác nhận công lao của Tự lực văn đoàn như một hội đoàn có vị trí khai sáng trong văn học hiện đại ta không nên quên rằng chính cái văn đoàn ấy, với đích nhắm nghệ thuật vô tư, trong sáng, với văn hóa ứng xử đàng hoàng, mẫu mực, phương pháp điều hành minh bạch, quy tụ được rộng răi tinh hoa văn nghệ trong cả nước, đă khai sáng ra cùng với nó những h́nh thức thể loại mũi nhọn trong văn học hiện đại Việt Nam và cả trong nghệ thuật hiện đại Việt Nam như hội họa, ca nhạc mà nó là nơi thể nghiệm, nơi ghi dấu ấn của những đại biểu tiên phong.

Vài chục năm qua kể từ sau đổi mới, chúng ta đă dành nhiều giấy mực để luận bàn nhằm từng bước giải tỏa nhiều thành kiến khắt khe, cố chấp, cố gắng trả về cho lịch sử văn học những giá trị đích thực của khối lượng tác phẩm do Tự lực văn đoàn để lại (8). Ta đề cập tới trong sách vở của họ các khuynh hướng đấu tranh chống lễ giáo phong kiến, khuynh hướng lăng mạn, ca ngợi t́nh yêu và hạnh phúc cá nhân, khuynh hướng nghiêng ḿnh xuống số phận những con người cơ cực, bần cùng, cho đến khuynh hướng không bằng ḷng với cuộc sống trưởng giả, tẻ nhạt cũ kỹ, quyết dấn thân vào con đường gió bụi, “mê man trong hành động”, tuy chưa biết hành động sẽ đi đến đâu nhưng ít nhất cũng là sự giải thoát cho ḿnh khỏi nỗi mặc cảm đau xót của thân phận người dân mất nước v.v... Ta cũng không quên cuộc cách tân văn xuôi to lớn của họ, cấp cho họ một giọng văn trong trẻo, chuẩn mực, giàu sức biểu cảm tuy có lúc c̣n đơn điệu, và một cấu trúc thể loại mới mẻ, trong đó quy luật tâm lư thay cho trục diễn tiến đường thẳng theo tŕnh tự thời gian và cái nh́n đa chiều trong soi chiếu nhân vật thay cho lối trần thuật một giọng của người kể chuyện; là sự có mặt của thiên nhiên như một đối tượng thẩm mỹ. V.v...

Nhưng điều có dễ chưa mấy ai lưu ư là từ tất cả những b́nh diện khác nhau kia, tác phẩm của Tự lực văn đoàn h́nh như đă đúc nên được một phong vị khó lẫn, nó là cái yếu tố ẩn sâu dưới tầng ngôn bản, kết nối các giá trị ấy lại với nhau. Theo tôi, đó chính là vẻ đẹp của tinh thần dân chủ mà mỗi thành viên đă thấm nhuần sâu sắc và chuyển tải vào tác phẩm theo cách riêng. Chính nó đă gây ra cho người đọc đương thời biết bao nhiêu bâng khuâng thắc thỏm về một điều ǵ mới lạ mà ḿnh không lư giải nổi khi đọc văn chương của nhóm Tự lực; cũng chính nó bắt người đọc nhập thân vào thế giới nghệ thuật của Tự lực văn đoàn không giống như đi vào thế giới của các nhà văn hiện thực phê phán, một bên là cái thế giới bắt ḿnh có sự nghiệm sinh trong đấy, bên kia là cái thế giới để ḿnh phẫn nộ, lên án, nhưng không nhất thiết có mối liên lạc với ḿnh. Phải chăng khi đến với những trang viết của Nhất Linh, Khái Hưng, Thạch Lam... bao giờ người ta cũng phải bắt ḿnh đối diện với chính cái “tôi” một cách b́nh đẳng, nghiền ngẫm tra vấn nó, tức là nh́n vào thế giới sâu thẳm bên trong ḿnh. Dân chủ trong tiếp nhận văn học trước hết là ở đấy. Dù ngày nay ngôn ngữ văn chương không ít tác phẩm của Tự lực văn đoàn đă bộc lộ sự ṃn sáo th́ âm hưởng “tự nghiệm” của chúng vẫn không cũ.

                                                      o0o

Tuy nhiên, điều rất cần nhấn mạnh ở đây c̣n là một phương diện khác, một cách biểu hiện dân chủ bằng sự vận dụng hữu hiệu ngôn ngữ trào phúng. Với tờ báo Phong hóa, ngay từ buổi đầu thành lập, Tự lực văn đoàn đă biết nắm lấy một vũ khí lợi hại là tiếng cười. Ai cũng biết tiếng cười là một liều thuốc hóa giải được mọi khổ đau. Về mặt mỹ học, xin mượn một câu nói của Hegel: nó “tŕnh bày cái thế giới hư hỏng như là đang giăy giụa chống lại t́nh trạng hư hỏng của ḿnh, t́nh trạng này biến mất do tính chất vô nghĩa lư ở bản thân nó” (9). Tiếng cười c̣n thần kỳ ở chỗ, chỉ trong phút chốc, mọi địa vị xă hội bị nó đảo lộn, thằng hóa ra ông, ông hóa ra thằng. Tận dụng được các phương cách này, đúng như Vu Gia nói, tờ báo Phong hóa có sức công phá như một “trái bom nổ giữa làng báo” (10). Dưới ng̣i bút của họ, cả một xă hội gồm những ông tai to mặt lớn trong giới quan trường, học thuật, báo chí, văn chương, uy thế đến như Toàn quyền Brévié, Thống sứ Châtel, Khâm sứ Graffeuil, Hoàng đế Bảo Đại, Thượng thư Phạm Quỳnh, Tổng đốc Hoàng Trọng Phu, Đốc lư Virgitti, cho đến cả những nhân vật hủ lậu ở nông thôn mà biểu tượng là Lư Toét, Xă Xệ, Bang Bạnh... đều bị đem ra chế giễu, bị ng̣i bút châm chọc của họ làm cho điêu đứng. Bằng tiếng cười của ḿnh, Tự lực văn đoàn đă khéo léo hạ bệ các thần tượng phong kiến và thực dân, đưa các vị xuống đứng cùng hàng với đám chúng sinh khổ ải. Mặt khác, lại cũng phải nói như Vũ Bằng, sự chế giễu tuy thế vẫn biết giữ ở chừng mực của học vấn và trí tuệ, ngoại trừ một số trường hợp nào đó, nó không đi quá đà đến đả kích cay cú, “cười cợt người ta mà không thóa mạ ai” (11). Tuy cùng thời với Nhóm Tự lực cũng có khá nhiều tờ báo t́m nhiều cách gây cười cho độc giả, nhưng phải đến báo Phong hóa th́ cái cách cười hóm hỉnh thông minh của nó mới đủ hiệu lực biến một xă hội già nua lụ khụ thành một thế giới vui nhộn trẻ trung. Lần đầu tiên, báo chí giành được cho ḿnh cái quyền trao đổi công khai mọi chuyện nghiêm trang nhất, biến nó thành những chuyện để cười, thành một sinh hoạt b́nh thường, hợp pháp, lành mạnh, được xă hội thừa nhận. Thử hỏi, báo chí chúng ta cho đến đầu thế kỷ XXI này đă dám đem những chuyện nghiêm trang ra trao đổi một cách dung dị từ góc nh́n b́nh đẳng - đùa vui với nó - mà không có ǵ phải e ngại, hay là mỗi khi muốn cười cợt đôi chút vẫn phải nh́n trước ngó sau xem đă đi đúng “lề đường bên phải” mà quyền lực dành cho ḿnh? Vậy nên, phải nói trào phúng là đóng góp lớn lao của Tự lực văn đoàn vào việc dân chủ hóa đời sống xă hội, một đóng góp từ trước chưa hề có và từ sau 1945 đến nay, báo chí cách mạng cũng dễ đâu đă theo kịp.

Tự lực văn đoàn đă chấm dứt hoạt động thực tế kể từ sau năm 1940, tính đến nay đă 68 năm, gần bằng tuổi đời của kẻ viết bản tham luận này. Một khoảng thời gian không phải là ngắn, kèm theo biết bao sóng gió của một thời không chút b́nh yên về mọi mặt. Nhưng có điều rất lạ: càng lùi xa th́ độ sáng của hiện tượng văn học mà ta đang xem xét dường như lại sáng hơn lên, diện mạo của những nhân vật ṇng cốt trong Nhóm Tự lực lại càng hằn bóng nơi tâm trí chúng ta. Đó là bằng chứng chắc chắn của những giá trị đă biết cách tự khẳng định, không để cho quy luật sinh tồn đào thải....

 


 (1) Lâu nay nhiều sách báo đă dựa vào tư liệu của Phạm Thế Ngũ trong Việt Nam văn học sử giản ước tân biên (Tập III, Quốc học tùng thư, Sài G̣n, 1965; tr. 433) và Thanh Lăng trong Bảng lược đồ văn học Việt Nam (Quyển hạ, Nxb Tŕnh bày, Sài G̣n, 1967; tr. 623-624), ghi ngày công bố 10 tôn chỉ của Tự lực văn đoàn là 2-III-1933, nhưng theo bản tham luận của Nguyễn Huy Cương có tên Vấn đề thời điểm ra đời tuyên ngôn, tôn chỉ của Tự lực văn đoàn ngay tại Hội thảo này th́ số 87 báo Phong hóa thực ra ra ngày 2-III-1934 (tham luận có kèm theo 3 trang chụp số báo Phong hóa 87). Sở dĩ có nhầm lẫn là do các học giả trên đă sơ suất in nhầm con số 4 thành con số 3, nên đến cuốn Phê b́nh văn học thế hệ 1932 (Quyển I, Phong trào văn học, Sài G̣n, 1973; tr. 27-29) chính Thanh Lăng đă điều chỉnh lại. V́ vậy, trong tham luận này, chúng tôi dựa vào số liệu của  Nguyễn Huy Cương.

(2) Trong cuốn Trần Tiêu, nhà văn độc đáo của Tự lực văn đoàn, Vu Gia dựa vào ư kiến của Tú Mỡ trong hồi kư Trong bếp núc của Tự lực văn đoàn (viết năm 1969, in lần đầu trên Tạp chí văn học số 5 và 6-1988 và 1-1989) và ư kiến Lê Thị Đức Hạnh trong bài Trần Tiêu có phải là thành viên trong tổ chức Tự lực văn đoàn hay không (Tạp chí văn học, số 5-1990), đă mạnh dạn đưa ra lời khẳng định: Trần Tiêu là thành viên của Tự lực văn đoàn. Tuy nhiên, có nhiều chứng cứ cho thấy Trần Tiêu cũng như Trọng Lang... là những cộng tác viên thân tín chứ chưa bao giờ được kết nạp vào Tự lực văn đoàn như thành viên chính thức: 1. Trần Tiêu chỉ sống tại Kiến An mà không ở Hà Nội nên không có điều kiện sinh hoạt chung để thường xuyên bàn bạc trao đổi với nhau hàng tuần trong việc thực thi tôn chỉ của văn đoàn trên tờ báo Phong hóa. 2. Sách của Trần Tiêu trước 1945 như tôi nhớ, không hề ghi mấy chữ  “trong Lự lực văn đoàn” ở dưới tên ông  (Thư viện gia đ́nh Mộng Thương thư trai tôi đọc hồi nhỏ thấy thế, mà Cù Huy Hà Vũ trong hội thảo này cũng cho biết, tủ sách cũ của Huy Cận Cù Huy Hà Vũ được đọc cũng là thế). 3. Ngoài ra, có hai người là Nhất Linh trong “Mấy lời nói đầu” sách Đời làm báo điểm tên các nhân vật trong Ṭa soạn Phong hóa và Ngày nay không nhắc đến Trần Tiêu (theo Vu Gia, sđd, tr. 11), và Nguyễn Tường Bách, người con út của ḍng họ Nguyễn Tường, sau này chủ tŕ Ngày nay kỷ nguyên mới (1945), trong hồi kư Việt Nam một thế kỷ qua, Tập I, đề tựa năm 1980, Nxb. Thạch ngữ, Califorrnia, 1999, ở chương 11: “Thăm chùa cổ Bắc Ninh. Tự lực văn đoàn”, cũng viết: “Cùng một hoài băo về văn hóa và cải cách xă hội, mấy anh đă tổ chức một tập hợp trên chủ trương tự lực, cả về tinh thần lẫn vật chất, không ỷ lại, không khuất tất. Có chí hướng cao thượng, lại tập hợp được những nhân tài xuất chúng, đó là nguyên nhân tại sao Tự lực văn đoàn đă thành công và gây được ảnh hưởng sâu xa trong xă hội Việt Nam. Lúc đó, c̣n là học sinh mới mười bảy tuổi, tôi phải chuyên chú về thi cử. Tự lực văn đoàn gồm sáu người tức Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo, Tú Mỡ, Thạch Lam, Thế Lữ - Anh Gia Trí không ở trong văn đoàn, tuy góp nhiều về tranh vẽ và ư kiến. Sau này cũng chỉ thêm một thành viên là Xuân Diệu, cộng thành Thất tinh hay Thất hiền”. Bản thân Tú Mỡ tuy quả quyết Tự lực văn đoàn có cả Trần Tiêu, ở phần cuối bài viết đă dẫn của ḿnh cũng vô t́nh nói một điều ngược lại, rằng đây là “Thất tinh hội”. Chính v́ những băn khoăn như vậy, trong mục từ “Tự lực văn đoàn” của Từ điển văn học bộ mới (2005), tôi đă không xếp Trần Tiêu vào danh sách các thành viên chính thức.

(3)“Nhà văn không hề xem công việc của ḿnh như là một kế sinh nhai. Đó là một mục đích tự thân, nó không phải là một kế sinh nhai đối với anh ta cũng như đối với người khác, đến nỗi nhà văn hy sinh sự tồn tại của ḿnh cho sự tồn tại của nó nếu cần”....

                                                                                                               

                                                                             

                                                                         Trích từ  

                                              “Thử định vị Tự Lực Văn Đoàn” của Nguyễn Huệ Chi

                                                                 http://vietsciences.free.fr/